Ҷашни Наврӯз аз қадимтарин ва бузургтарин идҳои мардумони эронитабор буда, умри дарози беш аз панҷҳазорсола дорад. Наврӯз «рӯзи нав» маънӣ дошта, дар аввали соли нави хуршедӣ ба истиқболи Соли нав барпо мешавад. Наврӯз ҷашни фарорасии баҳори нозанин, зиндашавии табиат, оғози корҳои кишоварзӣ ва боғдорӣ, айёми баробаршавии шабу рӯз дар баҳор мебошад. Рӯзи 30 сентябри соли 2009 Наврӯз дар қатори 76 мероси ғайримоддии дигар ба Феҳристи мероси фарҳангии башарият шомил карда шуд. 23 феврали соли 2010 дар иҷлосияи 64-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар доираи банди 49-уми рӯзномаи “Фарҳанги сулҳ” қатънома таҳти унвони “Рӯзи байналмилалии Наврӯз” бо ризоият пазируфта шуд. Ҳоло Наврӯз дар кишварҳои ҳавзаи Наврӯз бо як шукуҳу шаҳомати хоса таҷлил карда мешавад. Дар бисёр кишварҳо Наврӯз ҷашни оммавӣ аст. Дар сатҳи давлатӣ он дар Қирғизистон, Узбакистон, Туркия, Туркманистон, Тоҷикистон, Эрон, Озарбойҷон, Албания, Афғонистон, Курдистони Ироқ, Ҳиндустон, Македония ва дигар кишварҳо ҷашн гирифта мешавад. Он дар минтақаҳои Русия – Тотористон ва Бошқирдистон низ ҷашн гирифта мешавад. Наврӯзро дар Чин ва ҳатто Ҷопон низ ҷашн мегиранд. Аз соли 2010 Наврӯз дар Гурҷистон ҷашни миллӣ эълон шудааст.
Наврӯз дар Тоҷикистон
Наврӯз дар Тоҷикистон рӯзи таътил аст, ки аз 21 то 24 март таҷлил мешавад. Омодагӣ ба Наврӯз дар Тоҷикистон аз оғози сол шурӯъ мешавад. Маросими ҷуфтбаророн аз қадимтарин ойниҳои наврӯзӣ ба шумор меравад. Яке аз маросимҳои дигар ин фолгирии наврӯзӣ аст, ки тибқи ойини дигар, пешбинӣ кардан бо роҳи сабзонидани дувоздаҳ навъи ғалладона: гандум, ҷав, нахӯд, боқило, зағир, наск, мош ва ғайра мебошад. Маросими обрезон, аз давраҳои хеле қадим дар байни мардумони ориёӣ ойине маъмул буд, ки пеш аз фарорасии соли нав – Наврӯз мардум шустушӯй намуда, худро поку озода мекарданд. Яке аз маросимҳои асосии ҷашни Наврӯз дар Тоҷикистон ин суманакпазӣ аст, ки асоситарин неъмати Наврӯз, ки он аз сабзаи гандум пухта мешавад. Худи сабза рамзи эҳёи табиат ва зебоию осоиштагии ҳаёт ба шумор меравад. Дар деҳоту шаҳракҳои Тоҷикистон пайки наврӯзӣ бачаҳою духтаронанд. Онҳо гурӯҳ-гурӯҳ дар даст гулдастаҳои баҳорӣ, гули қоқу, сияҳгӯш, наврӯзӣ давидаю хандида, субҳи барвақт назди дарвозаи хонаҳо омада, суруди дилхоҳашонро замзама мекунанд, ки инро гулгардонӣ меноманд. Як бахши муҳими ҷашни Наврӯзро бозиҳои суннатии варзишӣ ташкил медиҳанд. Дар аёми Наврӯз мусобиқаҳои паҳлавон дар навъҳои гуштингирӣ, аспдавонӣ, пойгаҳ (давидан), бандкашӣ, бузкашӣ чавгонбозӣ баргузор мегарданд, аммо аз ҳама мусобиқаи маъмултарини наврӯзӣ гуштингирӣ аст, ки хеле роиҷ ва маъмул мебошад. Ба ғайр аз гуштигирӣ, дар деҳаҳо мусобиқаю бозиҳои тухмҷанг, хурӯсҷанг, кабчанг, чиликандозӣ, дастхобонӣ ва монанди инҳо барпо мешавад. Инчунин, арғамчинкашӣ, тирандозӣ, лаклакбозӣ, бандпарӣ, ҷаҳидан аз болои арғамчин ва чанде дигар дар айёми фарорасии Наврӯз иҷро мешаванд.
Наврӯз дар Қазоқистон
Дар Қазоқистон аз руи анъана барои ид як навъи хуриш бо номи “Навруз-коже” тайёр мекунанд. Кожеро ба серӣ мехуранд, то ки тамоми соли оянда пурсамар бошад. Чунин эътиқод вуҷуд дорад: агар дар ҳафт хона Наврӯз-кожеро чашӣ, сол бароят бобаракат мешавад. Шӯрбои баҳории суннатии Наврӯзӣ аст, ки ҳафт унсури муҳим: об, гӯшт, намак, равған, орд, арзан ва шир, яъне ҳафт маҳсулотро дар бар мегирад, ки ҳафт асли ҳаётро ифода мекунанд. “Бауырсак” ва “бешбармак” низ ҳатман дар хони Наврӯз истифода мешавад. Ҳамзамон дар иди Наврӯз мусобикаи гуштини миллй — “кураш” “тоғыз” ва “байге” низ гузаронида мешавад.
Наврӯз дар Ӯзбекистон
Узбакистони Наврӯзро аслан рӯзи 21 март ҷашн мегирад. Аз рӯзи аввал дар кӯчаҳои ин кишвар ҷашнҳои оммавӣ, бозорҳои идона, пойгаи аспдавонӣ, ҷараён гузаронида мешавад. Аҷиб аст, ки дар Узбакистон дар рӯзҳои ҷашн барандаи ҷашн – Баҳорхонум интихоб мешавад. Чун қоида, вай духтари зебо, меҳнатдӯст ва хушҳол мегардад, ки баҳорро ифода мекунад. Каҳрамони дигари ид Деҳқон-бобо — Бобои деҳқон аст. Ороиши хони наврузиро ба ҷуз оши палав, инчунин самбуса ва шириниҳо ташкил медиҳад. Барои узбекҳо ғаллаи сабзида рамзи ҳаёт, гармӣ ва фаровонӣ мебошад. Анъанаи хуби идона додани туҳфаҳо ба ятимону камбағалон ва хайрия аст, ки дар Узбекистон амалӣ карда мешавад.
Наврӯз дар Қирғизистон
Дар Қирғизистон низ мисли Қазоқистон моҳи март номи ҷашни Наврӯзро мегирад. Қобили таваҷҷуҳ ин аст, ки агар кӯдак дар Наврӯз таваллуд шавад, ҳамон номро мегирад. Рӯзи баробаршавии шабу рӯз – 21 март – дар Қирғизистони ҳамсоя бо садои карнай, сурнай ва най оғоз шуда, аз оғози ид хабар медиҳад. Ин садоҳо мисли сигнале ҳастанд, ки баъд аз он қирғизҳо дар хонаҳояшон дастархони сафед – дастархон мекушоянд, ки дар он беҳтарин хӯрокҳо гузошта мешаванд. Бар замми он «чон кеже» ё «нооруз кеже» — шурбое, ки аз гушти гов тайёр мекунанд, ба он биринч, нахуд, гандум, чуворимакка, талкан, орд, картошка, арзан ва хушахо илова мекунанд.
Наврӯз дар Туркия
Аз соли 1925 то соли 1991 ҷашни Наврӯз дар Туркия расман мамнӯъ буд. Аммо дар ибтидои солҳои 90-уми асри гузашта анъанаҳои неки ҷашн дубора эҳё шуданд. Имрӯз дар Туркия Наврӯз рӯзҳои 22-23 март ҷашн гирифта мешавад. Омодагӣ ба ид дар ин кишвар ду-се ҳафта пеш аз ҷашн оғоз мешавад – дар ин муддат гандум сабзида мешавад. Навдаҳои сабзидаро дар дастархони идона пешкаш мекунанд, ки дар он тухми ранга, шириниҳо ва ҳамон сумалак бояд бошад. 23 март, дар рӯзи дуюми ҷашн, туркҳо субҳи барвақт аз хоб хеста, либосҳои тозаву озода ба бар карда, қабри азизонро зиёрат мекунанд. Нисфирӯзӣ маросими «Ҳак юлестирир» баргузор мешавад, ки дар он занҳо ҳамаро бо чормағз табобат мекунанд. Маросим бо хондани дуоҳо ҳамроҳ мешавад.
Наврӯз дар Озарбойҷон
Озарбойҷониҳо як моҳ пештар ба ҷашни Наврӯз омодагӣ мегиранд. Ҳар яке аз чаҳор сешанбеи пеш аз ид рамзи яке аз унсурҳои табиӣ – об, оташ, замин ва ҳаво мебошад. Дар ин ид тамоми чор унсур муттаҳид шуда, ба инсон некӣ оварда, ба ӯ сарвати моддӣ ва оромии рӯҳӣ мебахшанд. Сокинони Озарбойҷон дар иди Наврӯз ба рамзҳо таваҷҷуҳи зиёд зоҳир мекунанд. Ҳамин тариқ, бояд “Шакярбура” (таоми рамзи Моҳ), “паклава” (рамзи чор самти асосӣ) ва сабзаи гандум (рамзи Офтоб) дар сари дастархони идона гузошта шаванд. Инчунин муҳим аст, ки дар рӯи миз ҳафт хӯрок мавҷуд бошад, ки номашон бо ҳарфи «С» оғоз шавад. Ба ғайр аз таомҳои суннатӣ бояд оина, шамъ ва тухми ранга ба руи дастархон гузошта шавад. Ин ашёҳо низ маънои рамзӣ доранд. Шамъ оташ ва нур аст, ки барои муҳофизат аз рӯҳҳои бад пешбинӣ шудааст. Аммо тухм ва оина рамзи анҷоми соли кӯҳна ва фарорасии рӯзи аввали соли нав аст.
Наврӯз дар Эрон ва Курдистони Ироқ
Анъанаҳои ҷашн дар ин ду кишвар ба ҳам монанданд. Дастархони идона «ҳафт-син» ном дошта, бо ҳафт ашёи аз ҳарфи «С» саршаванда оро дода шудааст. Дар болои мизи идона оина гузошта, шамъҳо фурӯзон мешаванд – мувофиқи шумораи аъзоёни оила. Шамъҳо набояд ҳеҷ гоҳ хомӯш карда шаванд. Дар остонаи ид ҳунармандон бо либоси сурх ба кӯчаҳои шаҳр мебароянд ва аз рӯи анъана ба рӯйи онҳо ранг ва ё бӯи сиёҳ молида мешавад. Яке аз суннатҳои вижа ин аст, ки дар бархе аз манотиқи Эрон, иди Наврӯз 13 рӯз таҷлил мешавад. Дар остонаи Наврӯз оши палав омода мекунанд.
Наврӯз дар Чин
Дар музофотҳои ғарбии Ҷумҳурии Мардумии Чин иди Наврӯзро на танҳо мардуми туркзабон, балки худи чиниҳо низ ҷашн мегиранд. Мардум дар тан либосҳои зебо ва равшан пӯшида, гул гирифта, ба маъбад мераванд. Онҳо инчунин бо худ ҳайкалчаҳои гилинии рамзи асосии Наврӯз дар Чин – буффаро мебаранд. Буффали асосии ҷашнвора аз бамбук ва коғази ранга бо рангҳои сиёҳ, сафед, сурх, сабз ва зард сохта шудааст. Ин рангҳо рамзи оташ, об, металл, ҳезум ва замин мебошанд. Дар назди маъбад ҳайкалҳои гилинро шикаста, буффали бамбукро месузонанд.
Таҳияи Баҳруллои М.