Ба гуфтаи Муҳиддин Маҳдӣ, вакили пешини парлумони Афғонистон ва пажӯҳишгари таърихи сиёсӣ, шариат ниқоби Толибон барои пешбурди ҳадафҳои қавмист. Ба гуфтаи Муҳаммад Насим Ҷаъфарӣ, рӯзноманигори афғон, паштунҳо таҳти сарварии Ашраф Ғанӣ ба хулосае омадаанд, ки анҷоми низоми интихобот дар Афғонистон бар зарари паштунҳо хоҳад буд ва қудрат ба дасти ғайрипаштунҳо, бахусус тоҷикон хоҳад афтод. Дар натиҷа паштунҳои ҳоким бо ризояти Ашраф Ғанӣ Афғонистонро ба Толибон таслим карданд.
Бозгашти пурошӯби Толибон ба қудрат баҳсҳои зиёдеро на танҳо дар расонаҳои форсизабон, балки дар матбуот ва расонаҳои бисёр кишварҳои ҷаҳон ба вуҷуд овардааст. Чунин ба назар мерасад, ки афкори умум, хусусан дар кишварҳои ғарбӣ, бештар аз ҳама чиз аз исломгароии радикалии Толибон нигарон аст. Таҳлилгарон дар ду ҳафтаи охир дар бораи ин ҷанбаи падидаи Толибон бисёр ҳарф заданд.
ВАО -и диаспораи Афғонистон низ дар баромадҳо ва мақолаҳои худ ба ифротгароёни Толибон таваҷҷӯҳи хос зоҳир кардаанд. Бо вуҷуди ин, бархе аз таҳлилгарони афғон дар пайи ифротгарои Толибон ангезаҳои қавии қавмӣ пайдо карданӣ шуда, ба гузаштаи наздик ишора мекунанд, ки ҷанг дар Афғонистон аслан ҷанги қавмӣ аст, ба қавли Муҳиддин Маҳдӣ, собиқ вакили парлумон ва таърихшиноси сиёсии Афғонистон ниқоб барои Толибон барои расидан ба ҳадафҳои қавмӣ.
Яке аз сайтҳои Афғонистон, ки филмҳои мустанади таҳлилӣ ва таърихиро аз ин нуқтаи назар интишор мекунанд, Шабакаи иттилоотии Афғонистон аст. Зиёда аз як сол пеш дар ин сайт мақолаи Муҳаммад Сиддиқӣ таҳти унвони “Чил соли ҷанги қавмӣ дар Афғонистон” интишор ёфт, ки дар он муаллиф бо эҳёи қудрати “Амир Абдурраҳмон Хон” дар соли 1880 бо истинод ба рӯйдодҳои раднопазир оғоз мешавад нињодина кардани низоъҳои қавмиро дар Афғонистон эътироф мекунад.
Амир Абдурраҳмон беш аз бист сол дар Афғонистон ҳукмронӣ кард. Вай бо шиори ваҳдати Афғонистон ба майдон баромада, амалан паштунҳоро бар тоҷикон, ҳазораҳо ва узбакҳо бартарӣ дод. Ба гуфтаи муаллиф, пас аз марги ӯ дар соли 1901 бартарии паштунҳо бар қавмҳои дигар яке аз сабабњои аслии авлавияти ҳувияти паштунҳо шуда, ҳеҷ гоҳ аз зеҳни пешвоёни сиёсии паштунҳо дур нашудааст.
Дар асри гузашта тоҷикон тавонистанд дар Афғонистон танҳо ду маротиба, дар як муддати хеле кӯтоҳ ба қудрат бирасанд: бори аввал дар давраи нӯҳмоҳаи Амир Ҳабибуллоҳи Қалқонӣ дар соли 1929 ва бори дуввум дар давоми ҳукмронии чорсола.-Раббонӣ-Масъуд аз соли 1992 то 1996 давом кард. Бо Ҳабибуллои Калаконї, тоҷикон тавонистанд пас аз чандин сол қудрати сиёсиро дар он сарзамин ба даст оранд.
Мҳиддин Маҳдӣ, сиёсатмадор ва мутафаккири афғон низ бар ин бовар аст, ки Толибон бар як гурӯҳи қавмӣ асос ёфтаанд ва шариат барои онҳо василае беш нест. Ба гуфтаи ӯ, мардуми Афғонистон суханони Абдулманнон Ниёзиро фаромӯш накардаанд, ки гуфта буд: Тоҷикон бояд ба Тоҷикистон, узбакҳо ба Узбакистон ва ҳазорањо ба қабристонҳо раванд. Абдулманнон Ниёзӣ муовини раҳбари шабакаи фаръи Толибон буд, ки чанд моҳ пеш дар Ҳирот захмӣ шуда, дар Кобул даргузашт.
Соли 1999 Толибон ба ҳазорон мардон, занону кӯдакон дар Якавланг ва Бомиён оташ кушоданд ва дар соли 1998 дар Мазори Шариф 20 ҳазор ҳазораро куштанд. Ахиран беш аз 400 оилаи бадахшонӣ ва тахорӣ маҷбур шуданд тарки Қундуз кунанд. Ба гуфтаи вакили пешини Бадахшон, Толибон ба хонаводаҳо гуфтаанд, ки Кундуз ҷои онҳо нест ва онҳо бояд вилоятро тарк кунанд.
Ба гуфтаи Муҳиуддин Маҳдӣ, барномаи муттаҳидшавии қавмӣ дар Афғонистон ба таври густарда дар замони ҳукмронии Амонуллоҳхон, ки аз соли 1919 то 1929 дар Афғонистон ҳоким буд, оғоз шуд. Маҳз дар замони ӯ нақшаи интиқоли паштунҳо аз шарқ ва ҷануб ба шимол ва дигар минтақаҳои ғайрипаштунӣ таҳти номи “Лоиҳаи интиқолдиҳандагон” оғоз шуда, дар давраи ҳукмронии Нодиршоҳ, Муҳаммад Гулхон Моманд, Ҳошимхон, Зоҳиршоҳ ва Довудхон идома ёфт. Ин лоиҳа на танҳо бо ҷойивазкунии қавмӣ, балки бо форсиситезї ҳам алоқаманд буд. Нахустин нақшаи ҷиддии аз байн бурдани забони форсӣ дар замони ҳукмронии Нодиршоҳ аз ҷониби вазири умури дохилии ӯ Муҳаммад Гулхон Моманд таҳия ва амалӣ шуда буд.
Вақте ки Муҳаммад Голхон соли 1923 ҳамчун “сарвари созмон” ба шимол рафт, ӯ мардуми форсизабон ва туркзабонро маҷбур кард, ки аризаҳояшонро ба забони пашту нависанд ва дархостҳои ба забони форсӣ навиштаро бе натиҷа мемонд.
Ба гуфтаи Муҳаммад Насим Ҷаъфарӣ, рӯзноманигори афғон, паштунҳо таҳти сарварии Ашраф Ғанӣ ба хулосае омадаанд, ки анҷоми низоми интихобот дар Афғонистон бар зарари паштунҳо хоҳад буд ва қудрат ба паштунҳо, бахусус тоҷикон хоҳад афтод. Ба ин далел, бо тасвиби Ашраф Ғанӣ, волиёни вилоятҳо, масъулини ниҳодҳои амниятӣ ва муҳимтар аз ҳама, лашкари 300 ҳазорнафарӣ пеш аз расидани “мото-сикл Толибон” майдонро тарк карданд.
Тоҷиддин Ризвонов,
рӯзноманигор